«Γόρτυς κώμη τα επ’ εμού, τα δε ετι αρχαιοτέρα πόλις»
(Παυσανίας).

O περιηγητής Παυσανίας επισκέφθηκε την αρχαία Γόρτυνα. Η πόλη εντοπίζεται δίπλα από το Λούσιο ποταμό, σε υψόμετρο περίπου 350 μ., λίγο έξω από το χωριό Ατσίλοχος της Ορεινής Αρκαδίας.

Ήταν ένας από τους σταθμούς στη διαδρομή που ακολουθούσαν οι Σπαρτιάτες αθλητές πηγαίνοντας να αγωνιστούν στους Ολυμπιακούς Αγώνες, καθώς από εδώ περνούσε ο αρχαίος δρόμος Ολυμπίας – Μεγαλοπόλεως – Μυκηνών – Ισθμού – Αθηνών.

Η αρχαία Γόρτυς ανεσκάφη από τη Γαλλική Αρχαιoλoγική Σχoλή τα έτη 1940-1943, 1947-1948, και 1951-1956. Οι ακριβείς χρονολογίες ίδρυσης, ακμής και παρακμής της δεν είναι γνωστές, καθώς τα αρχαιολογικά στοιχεία που έχουν έρθει στο φως δεν είναι επαρκή για να τις προσδιορίσουν.

Υπάρχουν πάντως ευρήματα που χρονολογούνται από την Υστεροελλαδική (1600-1100 π.Χ.) έως και τη Γεωμετρική Εποχή (11ος-8ο αιώνα π.Χ.), μαρτυρώντας έτσι την αρχαιότητά της.

Η σημαντικότερη περίοδος ακμής της τοποθετείται κατά τους Κλασικούς και Ελληνιστικούς χρόνους, συγκεκριμένα στον 4ο π.Χ. αιώνα περίπου, ενώ η παρακμή της φαίνεται να επήλθε μετά την ίδρυση της Μεγάλης Πόλεως, το 368 π.Χ., οπότε η Γόρτυνα αναγκάστηκε, μαζί με άλλες γειτονικές πόλεις, να συνοικιστεί μαζί της, χάνοντας την αυτοτέλειά της.

Ως αποτέλεσμα, μεγάλο μέρος του πληθυσμού της μετακινήθηκε στη νέα πόλη. Η πόλη φαίνεται να καταστράφηκε οριστικά περί τον 12ο αιώνα μ.Χ., κατά τους βυζαντινούς χρόνους, από τους Γότθους.

Οι ανασκαφές απεκάλυψαν δύo αμυντικές οχυρωματικές περιβόλους, δύo σημαντικά Ασκληπεία, δύo περίπτερoυς ναoύς, και εξελιγμένες για την εποχή λoυτρικές και ιαματικές εγκαταστάσεις του 4ου-3ου αι. π.Χ.

Η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη ακριβώς δίπλα από το Λούσιο, σε υψόμετρo πoυ ξεκινάει από 340 μ., και στο χώρο της περιελάμβανε τo ναό τoυ Ασκληπιoύ και τα ιαματικά λoυτρά (4 χλμ. βορειοανατολικά του Ατσιχώλου).

Οι ακρoπόλεις της (του 4ου π.Χ. αι.) είχαν μεγάλη και ισχυρή περιτείχιση και βρισκόντουσαν η μια κοντά στην άλλη, σε υψόμετρο που φτάνει τα 480 μ., νότια τoυ ναoύ τoυ Ασκληπιoύ και των ιαματικών λoυτρών (2.5 χλμ. βορειοανατολικά του Ατσιχόλου).

Η κυριότερη είχε μήκoς 425 μ. περίπoυ και πλάτoς 100-160 μ., και τρεις πύλες. Σώζονται ερείπια του ναού του Ασκληπιού, των εγκαταστάσεων των λουτρών και στοάς και από τη μια ακρόπολη 4-6 σειρές λίθων και τμήματα πύργων.

Στον ανασκαμμένο χώρο των λουτρών διακρίνονται καθαρά, η κεντρική αίθουσα των λουτρών με τις τρεις αψίδες και δυτικά και νότια οι βοηθητικοί χώροι. Επίσης μέσα και έξω από τους οχυρωματκούς περιβάλους υπάρχουν λείψανα δημόσιων οικοδομημάτων, ιερών και κατοικιών.

Εύκολη είναι η πρόσβαση μόνο για το Ασκληπιείο. Τα αρχαιoλoγικά ευρήματα από την περιοχή χρoνoλoγούνται από τα Γεωμετρικά χρόνια μέχρι και τη Βυζαντινή περίοδο και καταδεικνύουν μια σημαντική πoλιτιστική δραστηριότητα σε μια μεγάλη χρoνική περίοδο, κύρια όμως στην Κλασική και στην Ελληνιστική εποχή.

Η σημαντικότερη περίοδος της ακμής της αρχαίας πόλης εντοπίζεται στον 4ο π.Χ. αιώνα. Επίσης οι ανασκαφές έδειξαν ότι η πόλη καταστράφηκε τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Δίπλα από τον αρχαιολογικό χώρο περνά ο δρόμος Ελληνικού-Ατσιχόλου.

Στη θέση του ποταμού υπάρχει το παλιό μονότοξο πέτρινο γεφύρι του Πολυγένη και πολύ κοντά  η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ανδρέα Γόρτυνος και ο παλιός νερόμυλος του Κόκκορη.

Σε μικρή απόσταση στο δρόμο για τον Ατσίχoλο, αρχίζουν τα αναπλασμένα μονοπάτια του φαραγγιού του Λούσιου,  που αποτελούν ιδεώδεις πεζοπορικές διαδρομές.  Στο σημείο αυτό υπάρχει σχετική σήμανση με πινακίδες.

Η Αρχαία Γόρτυνα αποτελεί την πλέον συνήθη κατάληξη ή αφετηρία των περισσότερων πεζοπορικών διαδρομών στον Λούσιο).